ทุติยวาเร จกฺขุทฺวาริกอาวชฺชนํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ , ตโต จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ชวนปริโยสานานิ ปวตฺตนฺติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ ปวตฺตติฯ ตติยวาเร มโนทฺวาริกอาวชฺชเนน ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต มโนทฺวาริกชวนํ ชวติฯ เตน จิตฺเตน ‘‘กิํ อยํ อิมสฺมิํ ฐาเน อาโลโก’’ติ ชานาติฯ ตถา นิทฺทายนฺตสฺส กณฺณสมีเป ตูริเยสุ ปคฺคหิเตสุ , ฆานสมีเป สุคนฺเธสุ วา ทุคฺคนฺเธสุ วา ปุปฺเผสุ อุปนีเตสุ, มุเข สปฺปิมฺหิ วา ผาณิเต วา ปกฺขิตฺเต, ปิฏฺฐิยํ ปาณินา ปหาเร ทินฺเน ปฐมํ โสตทฺวาริกาทีนิ อาวชฺชนานิ ภวงฺคํ น อาวฏฺเฏนฺติ, มโนทฺวาริกเมว อาวฏฺเฏติ, อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติฯ ทุติยวาเร โสตทฺวาริกาทีนิ อาวชฺชนานิ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏนฺติ, ตโต โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณาทีนิ ชวนปริโยสานานิ ปวตฺตนฺติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ วตฺตติฯ ตติยวาเร มโนทฺวาริกอาวชฺชเนน ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต มโนทฺวาริกชวนํ ชวติ, เตน จิตฺเตน ญตฺวา ‘‘กิํ อยํ อิมสฺมิํ ฐาเน สทฺโท, สงฺขสทฺโท เภริสทฺโท’’ติ วา ‘‘กิํ อยํ อิมสฺมิํ ฐาเน คนฺโธ, มูลคนฺโธ’’ติ วา ‘‘กิํ อิทํ มยฺหํ มุขํ ปกฺขิตฺตํ, สปฺปีติ วา ผาณิต’’นฺติ วา ‘‘เกนมฺหิ ปิฏฺฐิยํ ปหโฏ, อติพทฺโธ เม ปหาโร’’ติ วา วตฺตา โหติฯ เอวํ มโนทฺวาริกชวเนเนว ปฏิพุชฺฌติ, น ปญฺจทฺวาริเกนฯ สุปินมฺปิ เตเนว ปสฺสติ, น ปญฺจทฺวาริเกนฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มหาสุปินสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. วสฺสสุตฺตวณฺณนา

[197] สตฺตเม อุตุสมุฏฺฐานนฺติ วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส อุปฺปนฺนํฯ อกาเลปีติ จิตฺตเวสาขมาเสสุปิฯ วสฺสวลาหกเทวปุตฺตานญฺหิ อตฺตโน รติยา กีฬิตุกามตาจิตฺเต อุปฺปนฺเน อกาเลปิ เทโว วสฺสติฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร วสฺสวลาหกเทวปุตฺโต วากรกุฏกวาสิขีณาสวตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ เถโร ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิฯ อหํ, ภนฺเต, วสฺสวลาหกเทวปุตฺโตติฯ ตุมฺหากํ กิร จิตฺเตน เทโว วสฺสตีติฯ อาม, ภนฺเตติฯ ปสฺสิตุกามา มยนฺติฯ เตมิสฺสถ, ภนฺเตติฯ เมฆสีสํ วา คชฺชิตํ วา น ปญฺญายติ, กถํ เตมิสฺสามาติฯ ภนฺเต, อมฺหากํ จิตฺเตน เทโว วสฺสติ, ตุมฺเห ปณฺณสาลํ ปวิสถาติฯ ‘‘สาธุ, เทวปุตฺตา’’ติ ปาเท โธวิตฺวา ปณฺณสาลํ ปาวิสิฯ เทวปุตฺโต ตสฺมิํ ปวิสนฺเตเยว เอกํ คีตํ คายิตฺวา หตฺถํ อุกฺขิปิ, สมนฺตา ติโยชนฏฺฐานํ เอกเมฆํ อโหสิฯ เถโร อทฺธตินฺโต ปณฺณสาลํ ปวิฏฺโฐติฯ

วสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-9. วาจาสุตฺตาทิวณฺณนา

[198-9] อฏฺฐเม องฺเคหีติ การเณหิฯ องฺคียนฺติ เหตุภาเวน ญายนฺตีติ องฺคานิ, การณานิฯ การณตฺเถ จ องฺค-สทฺโทฯ ปญฺจหีติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํฯ สมนฺนาคตาติ สมนุอาคตา ปวตฺตา ยุตฺตา จฯ วาจาติ สมุลฺลปน-วาจาฯ ยา ‘‘วาจา คิรา พฺยปฺปโถ’’ติ (ธ. ส. 636) จ, ‘‘เนลา กณฺณสุขา’’ติ (ที. นิ. 1.9) จ อาคจฺฉติฯ ยา ปน ‘‘วาจาย เจ กตํ กมฺม’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 กายกมฺมทฺวาร) เอวํ วิญฺญตฺติ จ, ‘‘ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ…เป.… อยํ วุจฺจติ สมฺมาวาจา’’ติ (ธ. ส. 299) เอวํ วิรติ จ, ‘‘ผรุสวาจา, ภิกฺขเว, อาเสวิตา ภาวิตา พหุลีกตา นิรยสํวตฺตนิกา โหตี’’ติ (อ. นิ. 8.40) เอวํ เจตนา จ วาจาติ อาคตา, น สา อิธ อธิปฺเปตาฯ กสฺมา? อภาสิตพฺพโตฯ ‘‘สุภาสิตา โหติ, โน ทุพฺภาสิตา’’ติ หิ วุตฺตํฯ สุภาสิตาติ สุฏฺฐุ ภาสิตาฯ เตนสฺสา อตฺถาวหตํ ทีเปติฯ อนวชฺชาติ ราคาทิอวชฺชรหิตาฯ อิมินาสฺส การณสุทฺธิํ อคติคมนาทิปฺปวตฺตโทสาภาวญฺจ ทีเปติฯ ราคโทสาทิวิมุตฺตญฺหิ ยํ ภาสโต อนุโรธวิวชฺชนโต อคติคมนํ ทุรสมุสฺสิตเมวาติฯ อนนุวชฺชาติ อนุวาทวิมุตฺตาฯ อิมินาสฺสา สพฺพาการสมฺปตฺติํ ทีเปติฯ สติ หิ สพฺพาการสมฺปตฺติยํ อนนุวชฺชตาติฯ วิญฺญูนนฺติ ปณฺฑิตานํฯ เตน นินฺทาปสํสาสุ พาลา อปฺปมาณาติ ทีเปติฯ

อิเมหิ โขติอาทีนิ ตานิ องฺคานิ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต ตํ วาจํ นิคเมติฯ ยญฺจ อญฺเญ ปฏิญฺญาทีหิ อวยเวหิ, นามาทีหิ ปเทหิ, ลิงฺควจนวิภตฺติกาลการกสมฺปตฺตีหิ จ สมนฺนาคตํ มุสาวาทาทิวาจมฺปิ สุภาสิตนฺติ มญฺญนฺติ, ตํ ปฏิเสเธติฯ

อวยวาทิสมนฺนาคตาปิ หิ ตถารูปี วาจา ทุพฺภาสิตาว โหติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อนตฺถาวหตฺตาฯ อิเมหิ ปน ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตา สเจปิ มิลกฺขุภาสาปริยาปนฺนา ฆฏเจฏิกาคีติกปริยาปนฺนาปิ โหติ, ตถาปิ สุภาสิตาว โลกิยโลกุตฺตรหิตสุขาวหตฺตาฯ ตถา หิ มคฺคปสฺเส สสฺสํ รกฺขนฺติยา สีหฬเจฏิกาย สีหฬเกเนว ชาติชรามรณยุตฺตํ คีติกํ คายนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา มคฺคํ คจฺฉนฺตา สฏฺฐิมตฺตา วิปสฺสกภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ

ตถา ติสฺโส นาม อารทฺธวิปสฺสโก ภิกฺขุ ปทุมสฺสรสมีเปน คจฺฉนฺโต ปทุมสฺสเร ปทุมานิ ภญฺชิตฺวา –

‘‘ปาโตว ผุลฺลิตโกกนทํ,

สูริยาโลเกน ภิชฺชิยเต;

เอวํ มนุสฺสตฺตํ คตา สตฺตา,

ชราภิเวเคน มทฺทียนฺตี’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.213; สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.452 สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา) –

อิมํ คีติํ คายนฺติยา เจฏิกาย สุตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตฯ

พุทฺธนฺตเรปิ อญฺญตโร ปุริโส สตฺตหิ ปุตฺเตหิ สทฺธิํ อฏวิโต อาคมฺม อญฺญตราย อิตฺถิยา มุสเลน ตณฺฑุเล โกฏฺเฏนฺติยา –

‘‘ชราย ปริมทฺทิตํ เอตํ, มิลาตจมฺมนิสฺสิตํ;

มรเณน ภิชฺชติ เอตํ, มจฺจุสฺส ฆาสมามิสํฯ

‘‘กิมีนํ อาลยํ เอตํ, นานากุณเปน ปูริตํ;

อสุจิภาชนํ เอตํ, ตทลิกฺขนฺธสมํ อิท’’นฺติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.213; สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.452 สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา) –

อิมํ คีตํ สุตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺโต สห ปุตฺเตหิ ปจฺเจกโพธิํ ปตฺโตฯ เอวํ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สเจปิ มิลกฺขุภาสาย ปริยาปนฺนา ฆฏเจฏิกาคีติกปริยาปนฺนา วาจา โหติ, ตถาปิ สุภาสิตาติ เวทิตพฺพาฯ สุภาสิตา เอว อนวชฺชา อนนุวชฺชา จ วิญฺญูนํ อตฺถตฺถิกานํ กุลปุตฺตานํ อตฺถปฺปฏิสรณานํ, โน พฺยญฺชนปฺปฏิสรณานนฺติฯ นวมํ อุตฺตานเมวฯ

วาจาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นิสฺสารณียสุตฺตวณฺณนา

[200] ทสเม นิสฺสรนฺตีติ นิสฺสรณียาติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ กตฺตริ เหส อนีย-สทฺโท ยถา ‘‘นิยฺยานิยา’’ติฯ เตนาห ‘‘นิสฺสฏา’’ติฯ กุโต ปน นิสฺสฏา? ยถาสกํ ปฏิปกฺขโตฯ นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุโยติ อาห ‘‘อตฺตสุญฺญสภาวา’’ติฯ อตฺถโต ปน ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวิเสโส ฯ ตาทิสสฺส ภิกฺขุโน กิเลสวเสน กาเมสุ มนสิกาโร นตฺถีติ อาห ‘‘วีมํสนตฺถ’’นฺติ, ‘‘เนกฺขมฺมนิยตํ อิทานิ เม จิตฺตํ, กิํ นุ โข กามวิตกฺโกปิ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ วีมํสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ปกฺขนฺทนํ นาม อนุปฺปเวโสฯ โส ปน ตตฺถ นตฺถีติ อาห ‘‘นปฺปวิสตี’’ติฯ ปสีทนํ นาม อภิรุจิฯ สนฺติฏฺฐนํ ปติฏฺฐานํฯ วิมุจฺจนํ อธิมุจฺจนนฺติฯ ตํ สพฺพํ ปฏิกฺขิปนฺโต วทติ ‘‘ปสาทํ นาปชฺชตี’’ติอาทิฯ เอวํภูตํ ปนสฺส จิตฺตํ ตสฺส กถํ ติฏฺฐตีติ อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ

ตนฺติ ปฐมชฺฌานํฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปริกมฺมจิตฺเตน สทฺธิํ ฌานจิตฺตํ เอกตฺตวเสน เอกชฺฌํ กตฺวา วทติฯ โคจเร คตตฺตาติ อตฺตโน อารมฺมเณ เอว ปวตฺตตฺตาฯ อหานภาคิยตฺตาติ ฐิติภาคิยตฺตาฯ สุฏฺฐุ วิมุตฺตนฺติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา สมฺมเทว วิมุตฺตํฯ จิตฺตสฺส จ กายสฺส จ วิหนนโต วิฆาโตฯ ทุกฺขํ ปริทหนโต ปริฬาโหฯ กามเวทนํ น เวทิยติ อนุปฺปชฺชนโตฯ นิสฺสรนฺติ ตโตติ นิสฺสรณํฯ เก นิสฺสรนฺติ? กามาฯ เอวญฺจ กามานนฺติ กตฺตุสามิวจนํ สุฏฺฐุ ยุชฺชติฯ ยทคฺเคน กามา ตโต นิสฺสฏาติ วุจฺจนฺติ, ตทคฺเคน ฌานมฺปิ กามโต นิสฺสฏนฺติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ วุตฺตํ ‘‘กาเมหิ นิสฺสฏตฺตา’’ติฯ เอวํ วิกฺขมฺภนวเสน กามนิสฺสรณํ วตฺวา อิทานิ สมุจฺเฉทวเสน อจฺจนฺตโต นิสฺสรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เสสปเทสูติ เสสโกฏฺฐาเสสุฯ

อยํ ปน วิเสโสติ วิเสสํ วทนฺเตน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวาติอาทิโก อวิเสโสติ กตฺวา ทุติยตติยวาเรสุ สพฺพโส อนามฏฺโฐ, จตุตฺถวาเร ปน อยมฺปิ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺจนฺตนิสฺสรณญฺเจตฺถ อรหตฺตผลํ โยเชตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ

ยสฺมา อรูปชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา อคฺคมคฺคํ อธิคนฺตฺวา อรหตฺเต ฐิตสฺส จิตฺตํ สพฺพโส รูเปหิ นิสฺสฏํ นาม โหติฯ ตสฺส หิ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย วีมํสนตฺถํ รูปาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺสฯ อิทมกฺขาตนฺติ สมถยานิกานํ วเสน เหฏฺฐา จตฺตาโร วารา คหิตาฯ อิทํ ปน สุกฺขวิปสฺสกสฺส วเสนาติ อาห ‘‘สุทฺธสงฺขาเร’’ติอาทิฯ ‘‘ปุน สกฺกาโย นตฺถี’’ติ อุปฺปนฺนนฺติ ‘‘อิทานิ เม สกฺกายปฺปพนฺโธ นตฺถี’’ติ วีมํสนฺตสฺส อุปฺปนฺนํฯ

นิสฺสารณียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พฺราหฺมณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุตฺถปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

5. ปญฺจมปณฺณาสกํ

(21) 1. กิมิลวคฺโค

1-4. กิมิลสุตฺตาทิวณฺณนา

[201-4] ปญฺจมสฺส ปฐมทุติยานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ ตติเย อธิวาสนํ ขมนํ, ปเรสํ ทุกฺกฏํ ทุรุตฺตญฺจ ปฏิวิโรธากรเณน อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาสนํ อธิวาสนํ, ตเทว ขนฺตีติ อธิวาสนกฺขนฺติฯ สุเภ รโตติ สูรโต, สุฏฺฐุ วา ปาปโต โอรโต วิรโต โสรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํฯ เตนาห ‘‘โสรจฺเจนาติ สุจิสีลตายา’’ติฯ สา หิ โสภนกมฺมรตตา, สุฏฺฐุ วา ปาปโต โอรตภาโว วิรตตาฯ จตุตฺเถ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

กิมิลสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. เจโตขิลสุตฺตวณฺณนา

[205] ปญฺจเม เจโตขิลา นาม อตฺถโต วิจิกิจฺฉา โกโธ จฯ เต ปน ยสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส ขรภาโว กกฺขฬภาโว หุตฺวา อุปติฏฺฐนฺติ, ปเคว อตฺตนา สมฺปยุตฺตจิตฺตสฺสาติ อาห ‘‘จิตฺตสฺส ถทฺธภาวา’’ติฯ ยถา ลกฺขณปาริปูริยา คหิตาย สพฺพา สตฺถุ รูปกายสิรี คหิตา เอว นาม โหติ เอวํ สพฺพญฺญุตาย สพฺพธมฺมกายสิรี คหิตา เอว นาม โหตีติ ตทุภยวตฺถุกเมว กงฺขํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สรีเร กงฺขมาโน’’ติอาทิมาหฯ วิจินนฺโตติ ธมฺมสภาวํ วีมํสนฺโตฯ กิจฺฉตีติ กิลมติฯ วินิจฺเฉตุํ น สกฺโกตีติ สนฺนิฏฺฐาตุํ น สกฺโกติฯ อาตปติ กิเลเสติ อาตปฺปํ, สมฺมาวายาโมติ อาห ‘‘อาตปฺปายาติ กิเลสสนฺตาปนวีริยกรณตฺถายา’’ติฯ ปุนปฺปุนํ โยคายาติ ภาวนํ ปุนปฺปุนํ ยุญฺชนายฯ สตตกิริยายาติ ภาวนาย นิรนฺตรปฺปโยคายฯ

ปฏิเวธธมฺเม กงฺขมาโนติ เอตฺถ กถํ โลกุตฺตรธมฺเม กงฺขา ปวตฺตีติ? น อารมฺมณกรณวเสน , อนุสฺสุตาการปริวิตกฺกลทฺเธ ปริกปฺปิตรูเป กงฺขา ปวตฺตตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิปสฺสนา…เป.… วทนฺติ, ตํ อตฺถิ นุ โข นตฺถีติ กงฺขตี’’ติฯ สิกฺขาติ เจตฺถ ปุพฺพภาคสิกฺขา เวทิตพฺพาฯ กามญฺเจตฺถ วิเสสุปฺปตฺติยา มหาสาวชฺชตาย เจว สํวาสนิมิตฺตํ ฆฏนาเหตุ อภิณฺหุปฺปตฺติกตาย จ สพฺรหฺมจารีสูติ โกปสฺส วิสโย วิเสเสตฺวา วุตฺโต, อญฺญตฺถาปิ โกโป น เจโตขิโลติ น สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ เกจิฯ ยทิ เอวํ วิจิกิจฺฉายปิ อยํ นโย อาปชฺชติ, ตสฺมา ยถารุตวเสน คเหตพฺพํฯ

เจโตขิลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-8. วินิพนฺธสุตฺตาทิวณฺณนา

[206-8] ฉฏฺเฐ ปวตฺติตุํ อปฺปทานวเสน กุสลจิตฺตํ วินิพนฺธนฺตีติ เจตโสวินิพนฺธาฯ ตํ ปน วินิพนฺธนฺตา มุฏฺฐิคฺคาหํ คณฺหนฺตา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘จิตฺตํ วินิพนฺธิตฺวา’’ติอาทิฯ กามคิทฺโธ ปุคฺคโล วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปิ อสฺสาเทติ อภินนฺทตีติ วุตฺตํ ‘‘วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปี’’ติฯ อตฺตโน กาเยติ อตฺตโน นามกาเย, อตฺตภาเว วาฯ พหิทฺธารูเปติ ปเรสํ กาเย อนินฺทฺริยพทฺธรูเป จฯ อุทรํ อวทิหติ อุปจิโนติ ปูเรตีติ อุทราวเทหกํฯ เสยฺยสุขนฺติ เสยฺยาย สยนวเสน อุปฺปชฺชนกสุขํฯ สมฺปริวตฺตกนฺติ สมฺปริวตฺติตฺวาฯ ปณิธายาติ ตณฺหาวเสเนว ปณิทหิตฺวาฯ อิติ ปญฺจวิโธปิ โลภวิเสโส เอว ‘‘เจโตวินิพนฺโธ’’ติ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ สตฺตมฏฺฐเมสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

วินิพนฺธสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ